Atmosferi oluşturan gazların belli bir ağırlığı vardır. Bu ağırlığa bağlı olarak havanın yeryüzüne uyguladığı baskıya atmosfer basıncı adı verilir. Atmosfer basıncı olarak da bilinen hava basıncı barometre ile ölçülür ve hektopaskal (hPa) ya da milibar (mb) olarak ifade edilir.
45° enleminde, 0 °C sıcaklıkta ve deniz yüzeyinde 1013 mb olarak ölçülen basınç normal basınç olarak kabul edilmiştir.
Basınç Değerleri bölgelere göre farklılık gösterir. Bunun en önemli nedeni bölgelerin farklı ısınmasıdır.
Örneğin yükselen hava parselleri aşağılara kayda değer bir baskı uygulamadığından yer yüzeyinde alçak basınçlı alan oluşur. Yüksek basınç ise havanın yeniden alçaldığı ve yere daha fazla baskı uyguladığı yerlerde oluşur.
Hava Kütleleri yüksek ve alçak basınçlı alanlar arasında hareket ederek rüzgâr adı verilen hava akımlarını oluşturur.
Rüzgârlar, suların yüksek yerlerden alçak yerlere akması gibi yüksek basınç alanından alçak basınç alanına doğru hareket eder ve bu durum bölgeler arasındaki basınç dengelenene kadar devam eder.
Basıncı Etkileyen Faktörler
Basınç değerleri sıcaklık, yükselti, yerçekimi, Dünya’nın kendi etrafında dönmesine bağlı olarak değişiklik gösterir.
- Ekvator çevresinde hava sıcak olduğu için ısınan hava hafifler ve yükselir. Bu nedenle basınç değerleri düşüktür. Kutuplarda ise hava soğuk olduğundan ağırlaşıp yere çöker. Basınç değerleri yüksektir. (sıcaklık)
- 30° enleminde hava sıcak olmasına rağmen Dünya’nın kendi ekseni etrafındaki hareketinin etkisiyle hava kütleleri alçalarak yığılır ve dinamik yüksek basınç alanı oluşur. (Dinamik etkenler)
- Bir dağ’da hava soğuk olmasına rağmen basınç değeri deniz kıyısına göre düşüktür. Bunun nedeni gazların yoğunluğunun yükseklerde az olmasıdır. (yükselti)
- Yerçekimi Dünya’nın şeklinden dolayı Ekvator’da az, kutuplarda fazladır. Buna bağlı olarak hava basıncı da Ekvator’da kutuplara göre daha azdır. (yerçekimi)
Basınç Merkezlerinin Özellikleri
Çevresine göre basınç değeri alçak olan yerler alçak basınç (siklon), yüksek olan yerler ise yüksek basınç (antisiklon) olarak ifade edilir.
Alçak basınç alanı özellikleri:
- Yükselen hava
- Hava yükseldiği için yere uygulanan basınç az
- Yüzeyde çevreden merkeze doğru hava akımı
- Bulutlu, yağışlı ve rüzgârlı hava şartları
Yüksek basınç alanı özellikleri
- Alçalan hava
- Hava alçaldığı için yere uygulanan basınç fazla
- Yüzeyde merkezden çevreye doğru hava akımı
- Açık, yağışsız ve hafif rüzgârlı-durgun hava şartları
- Alçak ve yüksek basınç alanlarındaki yatay yönlü hava hareketleri bir doğru boyunca ilerlemez. Bunun nedeni Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesidir.
Not: Basınç alanlarının hangi yarım kürede olduğu rüzgârların sapma yönüne bakılarak belirlenir.
Sürekli Basınç Kuşakları
Basınç kuşakları oluşumuna göre ikiye ayrılır.
- Termik basınç kuşakları
- Dinamik basınç kuşakları
1. Termik Basınç Kuşakları
Termik basınç kuşaklarının oluşumu sıcaklığa bağlıdır. Sıcak olan yerde alçak, soğuk olan yerde yüksek basınç oluşur.
- Ekvatoral bölge yıl boyunca fazla ısındığı için sürekli Termik Alçak Basınç (TAB) alanı oluşmuştur.
- Kutup bölgeleri yıl boyunca soğuk olduklarından sürekli Termik Yüksek Basınç (TYB) alanı oluşmuştur.
2. Dİnamik Basınç Kuşakları
Dinamik basınç alanları Dünya’nın günlük hareketlerinden dolayı 30° enlemleri üzerine alçalarak sürekli yüksek basınç merkezi oluşturmuştur.
Kutup rüzgârları ile Batı rüzgârları 60° enlemi civarında karşılaşıp yükselerek alçak basınç merkezi oluşturmuşlardır.
Not:
Hava kütleleri alçaldıkça ısınır ve kurutucu etki yapar. Bu nedenle 30° enlemleri çevresinde tropikal çöller oluşmuştur.
Yükselici hava hareketlerinin görüldüğü 60° enlemleri ve çevresi yıl boyunca yağışlıdır.
